(1)વૃષભ: શિવનું વાહન
વૃષભ શિવનું વાહન છે. તે હંમેશા શિવ સાથે છે. વૃષભ એટલે ધર્મ. મનુસ્મૃતિ અનુસાર 'વૃષો હિ ભગવાન ધર્મઃ'. વેદોએ ધર્મને ચાર પગવાળો જીવ કહ્યો છે. તેના ચાર પગ છે ધર્મ, અર્થ, કામ અને મોક્ષ. મહાદેવ આ ચાર પગવાળા બળદ પર સવારી કરે છે એટલે કે ધર્મ, અર્થ, કામ અને મોક્ષ તેમની નીચે છે.
વૃષભનો એક અર્થ વીર્ય અને શક્તિ પણ છે. અથર્વવેદમાં વૃષભને પૃથ્વીના ધારક, પાલનહાર, ઉત્પાદક વગેરે તરીકે વર્ણવવામાં આવ્યા છે. વૃષભનો અર્થ વાદળ પણ થાય છે. વરસાદ, સર્જન વગેરે શબ્દો આ ધાતુમાંથી બનેલા છે.
(2) જટા
શિવ અવકાશના દેવ છે. તેમનું નામ વ્યોમકેશ છે, તો આકાશ તેમનું જટસ્વરૂપ છે. જટા એ વાતાવરણનું પ્રતીક છે. હવા આકાશમાં ફેલાય છે. સૂર્ય મંડળની ઉપર પરમેષ્ઠી મંડળ છે. તેના સારને ગંગાની સંજ્ઞા આપવામાં આવી છે, તેથી શિવના વાળમાં ગંગા વહે છે. શિવ રુદ્રસ્વરૂપને ઉગ્ર અને વિનાશક સ્વરૂપ ધારક પણ માનવામાં આવે છે.
(3)ગંગા અને ચંદ્
આ ઉગ્રતાનો વાસ મગજમાં છે, તેથી જ શાંતિના પ્રતીક ગંગા અને અર્ધ ચંદ્ર શિવના મસ્તક પર બેસીને તેમની ઉગ્ર વૃત્તિને શાંત અને ઠંડક આપે છે. બીજું, નીલકંઠની જે ઈર્ષ્યા તેને ઝેરના કારણે થઈ છે, તેને પણ ગંગા અને ચંદ્રમાંથી શાંતિ મળે છે.
ચંદ્ર મનનું પ્રતીક છે. શિવનું મન નિર્દોષ, નિર્મળ, નિર્મળ અને બળવાન છે. તેનો અંતરાત્મા હંમેશા જાગૃત રહે છે. તેના મનમાં અતાર્કિક વિચારો ક્યારેય ખીલતા નથી. શિવનો ચંદ્ર સ્વચ્છ અને તેજસ્વી છે. તેનામાં કોઈ અશુદ્ધિ નથી, તે અમૃત વરસાવે છે. ચંદ્રનું એક નામ 'સોમ' છે, જે શાંતિનું પ્રતિક છે. તેથી જ સોમવારને શિવ ઉપાસના, દર્શન અને ઉપાસનાનો દિવસ માનવામાં આવે છે.
(4) ત્રણ આંખો
શિવને ત્રિલોચન કહેવામાં આવે છે એટલે કે તેમની ત્રણ આંખો છે. વેદ અનુસાર સૂર્ય અને ચંદ્ર એ મહાપુરુષની આંખો છે. અગ્નિ એ શિવનું ત્રીજું નેત્ર છે, જે યજ્ઞાગ્નિનું પ્રતીક છે. સૂર્ય જ્ઞાનના પ્રમુખ દેવતા છે અને આ જ્ઞાન આંખ અથવા અગ્નિથી તેણે કામદેવનો નાશ કર્યો હતો.
શિવની આ ત્રણ આંખો સત્વ, રજ, તમ- ત્રણ ગુણો, ભૂતકાળ, ભવિષ્ય, વર્તમાન- ત્રણ વખત અને સ્વર્ગ, મૃત્યુ અને પાતાળ- ત્રણ જગતનું પ્રતીક છે, તેથી શિવને ત્ર્યંબક પણ કહેવામાં આવે છે.
(5) સાપનો હાર
ભગવાન શંકરના ગળા અને શરીર પર સાપનો હાર છે. સાપ તમોગુણી છે અને વિનાશક વૃત્તિનો જીવ છે. જો તે માણસને કરડે છે, તો તે મૃત્યુ પામે છે.
તેથી, શિવ તેને વિનાશના પ્રતીક તરીકે ધારણ કરે છે, એટલે કે શિવે તમોગુણને પોતાના વશમાં રાખ્યો છે. સાપ જેવું ક્રૂર અને હિંસક પ્રાણી મહાકાલના નિયંત્રણમાં છે.
(6) ત્રિશૂળ
શિવના હાથમાં ઘાતક શસ્ત્ર ત્રિશુલ છે. બ્રહ્માંડમાં, ભૌતિક, દૈવી અને આધ્યાત્મિક આ ત્રણ પ્રકારની ગરમીથી માત્ર મનુષ્ય જ પીડાય છે. શિવનું ત્રિશૂળ આ ગરમીનો નાશ કરે છે.
શિવના શરણમાં જઈને જ ભક્ત આ દુઃખોમાંથી મુક્તિ મેળવી શકે છે અને સુખ મેળવી શકે છે. શિવનું ત્રિશૂળ ઈચ્છા, જ્ઞાન અને ક્રિયાનું સૂચક છે.
(7) ડમરુ
શિવના હાથમાં ડમરુછે. તેઓ તેને તાંડવ નૃત્ય દરમિયાન વગાડે છે. તાંડવ નૃત્ય એ માણસ અને પ્રકૃતિનું મિલન છે. તે સમયે દરેક પરમાણુમાં પ્રવૃત્તિ જાગે છે અને સર્જન થાય છે.
અણુઓના સંઘ અને સંઘર્ષમાંથી શબ્દોનો જન્મ થાય છે. શાસ્ત્રોમાં શબ્દને બ્રહ્મ કહ્યો છે. ડમરુનો શબ્દ નાદ જ બ્રહ્મ રુપે છે. જે ઓમકાર છે.
(8) મુંડમાળા
શિવના ગળાની માળા એ લાગણી વ્યક્ત કરે છે કે તેણે મૃત્યુને ભેટી લીધું છે અને તે તેનાથી ડરતા નથી. શિવના સ્મશાનનું પ્રતીક એ છે કે જે જન્મે છે તે એક દિવસ અવશ્ય મૃત્યુ પામે છે, તેથી જીવિત અવસ્થામાં દેહ-વિનાશની સમજ હોવી જોઈએ.
પ્રલયના સમયમાં સમગ્ર બ્રહ્માંડ સ્મશાન બની જાય છે. સ્મશાનભૂમિ જ્યાં આપણે મૃતદેહો લઈએ છીએ તે પ્રલયનું સંક્ષિપ્ત સ્વરૂપ છે. તેમની અને તેમના દર્શન વચ્ચે ટૂંકી હાજરી ક્ષણિક અરુચિ પેદા કરે છે.
(9) વ્યાધ્ર ચર્મ
શિવના શરીર પર વાઘની ચામડી પહેરવાની કલ્પના છે. વાઘ ઘમંડ અને હિંસાનું પ્રતીક છે, તેથી ભગવાન શિવે ઘમંડ અને હિંસા બંનેને દબાવી દીધા છે.
(10) ભસ્મ
શિવ પોતાના શરીર પર ભસ્મ ધારણ કરે છે. ઉજ્જૈનના મહાકાલ મંદિરમાં દરરોજ સવારે ભસ્મ આરતી થાય છે, જેમાં સ્મશાનમાં મૃતકોના ભસ્મ સાથે શિવની પૂજા કરવામાં આવે છે. શિશ્ન પર ભસ્મ લગાવવામાં આવે છે. રાખ વ્યક્તિને વિશ્વની નિરર્થકતાનો અહેસાસ કરાવે છે.
પ્રલયના સમયમાં, આખું વિશ્વ નાશ પામે છે, ફક્ત રાખ (રાખ) જ રહે છે. શરીરની પણ આ સ્થિતિ છે. ભસ્મ દ્વારા મૃત્યુને યાદ કરવામાં આવે છે. વેદોમાં રુદ્રને અગ્નિનું પ્રતીક માનવામાં આવ્યું છે. અગ્નિનું કામ ભસ્મ કરવાનું છે, તેથી ભસ્મને શિવનો શૃંગાર માનવામાં આવે છે.
(11) રૂદ્ર
શિવને રુદ્રસ્વરૂપ પણ કહેવામાં આવે છે. પૌરાણિક કથાઓ અનુસાર, 11 રુદ્ર છે, જે નક્ષત્રમાં સ્થિત છે. વૈદિક વાક્ય 'અગ્નિરવેરુદ્રઃ' નો અર્થ છે કે અગ્નિ પોતે રુદ્ર છે. સાહિત્યમાં રુદ્ર રસની કલ્પના કરવામાં આવી છે જેનો અર્થ થાય છે ક્રોધ. પ્રકૃતિ-વિજ્ઞાન અનુસાર, જે વિશેષ શક્તિઓ દ્વારા અવકાશમાં પ્રગટ થયેલા વૈશ્વિક રુદ્ર દેવતા સ્વાનુકુલ કાર્યો કરે છે, તે જ શક્તિઓની વેદોમાં પૂજા કરવામાં આવી છે.
તેથી જ વેદોમાં પ્રકૃતિના તત્વો પર સ્તોત્રો અને સ્તુતિ કહેવામાં આવી છે. વ્યવહારિક માધ્યમો દ્વારા સામાન્ય લોકોને સરળતાથી સમજાવવા માટે, મૂર્તિકળા લેવામાં આવી હતી અને દેવતાઓના મોં, હાથ, પગ, રંગ, રાજ્ય, વાહન, શસ્ત્રો અને આભૂષણો વગેરેની પાછળ શું નિશાની અથવા રહસ્ય છુપાયેલું છે, તે છે. તેને સમજાવવામાં આવ્યું.
(12) આયુધ
નિદાન શાસ્ત્રના આધારે મૂર્તિઓ બનાવવામાં આવી છે. નિદાન એટલે સંકેત. આદિપુરુષ બ્રહ્મસ્વરૂપ શિવ બ્રહ્માંડમાં અગ્નિ તત્વ અથવા રુદ્ર તત્વ સાથે વ્યાપેલા છે. અગ્નિ, વાયુ અને સૂર્યનું એક જ તત્વ આ ત્રણેય સ્વરૂપોમાં પ્રગટ થઈ રહ્યું છે. આમાંથી માત્ર એક સૌર રુદ્ર 5 દિશાઓમાં ફેલાય છે અને પાંચ મુખવાળો બને છે.
એક જ એકના પાંચ મુખ અનુક્રમે પૂર્વા, પશ્ચિમ, ઉત્તરા, દક્ષિણા અને ઉર્ધ્વા દિક્ભેદ નામોથી તત્પુરુષ, સદ્યોજાત, વામદેવ, અઘોર અને ઈશાન તરીકે ઓળખાય છે. આ પંચવક્ત્ર શિવને 'પ્રતિવક્ત્રમ ભુજદયમ્'ના સિદ્ધાંતમાંથી 10 હાથ છે. આમાં અભય, ટાંક, શૂલ, વજ્ર, પાશ, ખડગ, અંકુશ, ઘંટ, નાદ અને અગ્નિ - આ 10 શસ્ત્રો છે. પુરાણોમાં તેમના હેતુ અને કાર્યોનું વિગતવાર વર્ણન કરવામાં આવ્યું છે.
5 મોં 10 હાથ
ટૂંકમાં, મહાદેવના 5 મુખ પાંચ મહાન ભૂતોનું સૂચક છે. 10 હાથ 10 દિશાઓનું સૂચક છે. હાથમાં રહેલા શસ્ત્રો વિશ્વની રક્ષક શક્તિઓનું સૂચક છે.
વિદ્વાનો માને છે કે શિવના 5 ચહેરા એ 5 શક્તિઓના પ્રતીક છે જે આ 5 કાર્યોની રચના, સ્થિતિ, લય, કૃપા અને નિયંત્રણ બનાવે છે. પૂર્વ મુખ સૃષ્ટિ, દક્ષિણ મુખ સ્થિતિ, પશ્ચિમ મુખ વિનાશ, ઉત્તર મુખ કૃપા (કૃપા) અને ઉપરનું મુખ નિગ્રહ (જ્ઞાન) દર્શાવે છે.
*Bhavy*
*મેં તમને એક ખાસ ભેટ મોકલી છે 🎁 * 💁
*નીચેની વાદળી રેખાને સ્પર્શ કરીને ઝડપી જુઓ*👇👇
